CHEMIA ZAKRES PODSTAWOWY

TreÅ›ci nauczania – wymagania szczegóÅ‚owe

I. Atomy, cząsteczki i stechiometria chemiczna. Uczeń:

1) stosuje pojęcie mola i liczby Avogadra;
2) odczytuje w ukÅ‚adzie okresowym masy atomowe pierwiastków i na ich podstawie oblicza  masÄ™  molowÄ…  zwiÄ…zków  chemicznych  (nieorganicznych  i organicznych) o podanych wzorach lub nazwach;
3) dokonuje interpretacji jakoÅ›ciowej i iloÅ›ciowej równania reakcji w ujÄ™ciu molowym, masowym i objÄ™toÅ›ciowym (dla gazów);
4) ustala wzór empiryczny i rzeczywisty zwiÄ…zku chemicznego (nieorganicznego  i organicznego) na podstawie jego skÅ‚adu (wyrażonego np. w procentach masowych) i masy molowej;
5) wykonuje obliczenia dotyczÄ…ce: liczby moli oraz mas substratów i produktów (stechiometria wzorów i równaÅ„ chemicznych), objÄ™toÅ›ci gazów w warunkach normalnych, po zmieszaniu substratów w stosunku stechiometrycznym.

II. Budowa atomu a ukÅ‚ad okresowy pierwiastków. UczeÅ„:

1) stosuje pojÄ™cia: powÅ‚oka, podpowÅ‚oka; pisze konfiguracje elektronowe atomów pierwiastków do Z=20 i jonów o podanym Å‚adunku, uwzglÄ™dniajÄ…c przynależność    elektronów do podpowÅ‚ok (zapisy konfiguracji: peÅ‚ne, skrócone);
2) okreÅ›la przynależność pierwiastków do bloków konfiguracyjnych: s, p ukÅ‚adu okresowego na podstawie konfiguracji elektronowej;
3) wskazuje związek między budową elektronową atomu a położeniem pierwiastka w układzie okresowym i jego właściwościami fizycznymi (np. promieniem atomowym, energią jonizacji) i chemicznymi.

III. Wiązania chemiczne. Oddziaływania międzycząsteczkowe. Uczeń:

1) okreÅ›la rodzaj wiÄ…zania (jonowe, kowalencyjne (atomowe) niespolaryzowane, kowalencyjne (atomowe) spolaryzowane, donorowo-akceptorowe (koordynacyjne)) na podstawie elektroujemnoÅ›ci oraz liczby elektronów walencyjnych atomów Å‚Ä…czÄ…cych siÄ™ pierwiastków;
2) ilustruje   graficznie   oraz   opisuje   powstawanie   wiÄ…zaÅ„    kowalencyjnych  i jonowych; pisze wzory elektronowe typowych czÄ…steczek zwiÄ…zków kowalencyjnych i jonów zÅ‚ożonych, z uwzglÄ™dnieniem wiÄ…zaÅ„ koordynacyjnych;
3) okreÅ›la  typ  wiÄ…zania  (σ  i  π)  w  czÄ…steczkach  zwiÄ…zków  nieorganicznych i organicznych;
4) opisuje i przewiduje wpÅ‚yw rodzaju wiÄ…zania (jonowe, kowalencyjne, metaliczne), oddziaÅ‚ywaÅ„ miÄ™dzyczÄ…steczkowych (siÅ‚y van der Waalsa, wiÄ…zania  wodorowe)  na  wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci  fizyczne   substancji  nieorganicznych   i organicznych; wskazuje te czÄ…steczki i fragmenty czÄ…steczek, które sÄ… polarne, oraz te, które sÄ… niepolarne;
5) wnioskuje o rodzaju wiązania na podstawie obserwowanych właściwości substancji;
6) porównuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne substancji tworzÄ…cych krysztaÅ‚y jonowe, kowalencyjne, molekularne oraz metaliczne;
7) wyjaÅ›nia pojÄ™cie alotropii pierwiastków; na podstawie znajomoÅ›ci budowy diamentu,   grafitu,    grafenu    i    fullerenów    tÅ‚umaczy    ich    wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci   i zastosowania.

IV. Kinetyka i statyka chemiczna. Energetyka reakcji chemicznych. Uczeń:

1) definiuje szybkość reakcji (jako zmianę stężenia reagenta w czasie);
2) przewiduje wpÅ‚yw: stężenia (ciÅ›nienia) substratów, obecnoÅ›ci katalizatora, stopnia rozdrobnienia substratów i temperatury na szybkość reakcji; projektuje i przeprowadza odpowiednie doÅ›wiadczenia;
3) stosuje pojÄ™cia: egzoenergetyczny, endoenergetyczny, energia aktywacji do opisu efektów energetycznych przemian; zaznacza wartość energii aktywacji na schemacie ilustrujÄ…cym zmiany energii w reakcji egzo- i endoenergetycznej;
4) porównuje wartość energii aktywacji przebiegajÄ…cej z udziaÅ‚em i bez udziaÅ‚u katalizatora;
5) opisuje różnice miÄ™dzy ukÅ‚adem otwartym, zamkniÄ™tym i izolowanym;
6)stosuje pojęcie entalpii; interpretuje zapis ∆H < 0 i ∆H > 0; określa efekt energetyczny reakcji chemicznej na podstawie wartości entalpii.

V. Roztwory. Uczeń:

1) rozróżnia ukÅ‚ady homogeniczne i heterogeniczne; wymienia różnice we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach roztworów wÅ‚aÅ›ciwych, koloidów i zawiesin;
2) wykonuje obliczenia zwiÄ…zane z przygotowaniem, rozcieÅ„czaniem  i zatężaniem roztworów z zastosowaniem pojęć: stężenie procentowe i molowe oraz rozpuszczalność;
3) projektuje  i  przeprowadza  doÅ›wiadczenie  pozwalajÄ…ce  otrzymać   roztwór   o zadanym stężeniu procentowym lub molowym;
4) opisuje sposoby rozdzielenia roztworów wÅ‚aÅ›ciwych (ciaÅ‚ staÅ‚ych w cieczach, cieczy w cieczach) na skÅ‚adniki (m.in. ekstrakcja, chromatografia);
5) projektuje i przeprowadza doświadczenie pozwalające rozdzielić mieszaninę niejednorodną (ciał stałych w cieczach) na składniki.

VI. Reakcje w roztworach wodnych. Uczeń:

1) pisze   równania    dysocjacji    elektrolitycznej    zwiÄ…zków    nieorganicznych i organicznych z uwzglÄ™dnieniem dysocjacji stopniowej;
2) stosuje termin stopień dysocjacji dla ilościowego opisu zjawiska dysocjacji elektrolitycznej;
3) interpretuje wartoÅ›ci pH w ujÄ™ciu jakoÅ›ciowym i iloÅ›ciowym (np. zwiÄ…zek miÄ™dzy wartoÅ›ciÄ… pH a stężeniem jonów wodorowych);
4) uzasadnia przyczynÄ™ kwasowego odczynu wodnych roztworów kwasów, zasadowego odczynu wodnych roztworów niektórych wodorotlenków (zasad)   i amoniaku oraz odczynu niektórych wodnych roztworów soli; pisze odpowiednie równania reakcji;
5) pisze równania  reakcji: zobojÄ™tniania, wytrÄ…cania osadów  i wybranych  soli    z wodÄ… w formie jonowej peÅ‚nej i skróconej.

VII. Systematyka zwiÄ…zków nieorganicznych. UczeÅ„:

1) na podstawie wzoru sumarycznego, opisu budowy lub wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizykochemicznych klasyfikuje dany zwiÄ…zek chemiczny do: tlenków, wodorków, wodorotlenków, kwasów, soli (w tym wodoro- i hydroksosoli, hydratów);
2) na podstawie wzoru sumarycznego zwiÄ…zku nieorganicznego pisze jego nazwÄ™, na podstawie nazwy pisze jego wzór sumaryczny;
3) pisze równania reakcji otrzymywania tlenków pierwiastków o liczbach atomowych od 1 do 30 (synteza pierwiastków z tlenem, rozkÅ‚ad soli, np. CaCO3, i wodorotlenków, np. Cu(OH)2);
4) opisuje typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne tlenków pierwiastków o liczbach atomowych od 1 do 20, w tym zachowanie wobec wody, kwasów i zasad; pisze odpowiednie równania reakcji w formie czÄ…steczkowej i jonowej;
5) klasyfikuje tlenki pierwiastków o liczbach atomowych od 1 do 20 ze wzglÄ™du na ich charakter chemiczny (kwasowy, zasadowy, amfoteryczny i obojÄ™tny); wnioskuje o charakterze chemicznym tlenku na podstawie wyników doÅ›wiadczenia;
6) klasyfikuje wodorki ze wzglÄ™du na ich charakter chemiczny (kwasowy, zasadowy i obojÄ™tny); wnioskuje o charakterze chemicznym wodorku na podstawie wyników doÅ›wiadczenia; pisze odpowiednie równania reakcji potwierdzajÄ…ce charakter chemiczny wodorków; opisuje typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne wodorków pierwiastków 17. grupy, w tym ich zachowanie wobec wody i zasad;
7) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenia pozwalajÄ…ce otrzymać różnymi metodami: wodorotlenki, kwasy i sole; pisze odpowiednie równania reakcji;
8) klasyfikuje wodorotlenki ze wzglÄ™du na ich charakter chemiczny (zasadowy, amfoteryczny); wnioskuje o charakterze chemicznym wodorotlenku na podstawie wyników doÅ›wiadczenia; pisze odpowiednie równania reakcji potwierdzajÄ…ce charakter chemiczny wodorotlenków;
9) opisuje typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne kwasów, w tym zachowanie wobec metali, tlenków metali, wodorotlenków i soli kwasów o mniejszej mocy; projektuje i przeprowadza odpowiednie doÅ›wiadczenia; pisze odpowiednie równania reakcji;
10) klasyfikuje   poznane   kwasy   ze   wzglÄ™du   na   ich   skÅ‚ad   (kwasy   tlenowe i beztlenowe), moc i wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci utleniajÄ…ce;
11) przewiduje przebieg reakcji soli z mocnymi kwasami (wypieranie kwasów sÅ‚abszych, nietrwaÅ‚ych, lotnych) oraz soli z zasadami; pisze odpowiednie równania reakcji.

VIII. Reakcje utleniania i redukcji. Uczeń:

1) stosuje pojęcia: utleniacz, reduktor, utlenianie, redukcja;
2) wskazuje utleniacz, reduktor, proces utleniania i redukcji w podanej reakcji;
3) oblicza stopnie utlenienia pierwiastków w jonie i czÄ…steczce zwiÄ…zku nieorganicznego i organicznego;
4) stosuje zasady bilansu elektronowego – dobiera wspóÅ‚czynniki stechiometryczne w schematach reakcji utleniania-redukcji (w formie czÄ…steczkowej);
5) przewiduje przebieg reakcji utleniania-redukcji zwiÄ…zków organicznych.

IX. Elektrochemia. Uczeń:

1) stosuje pojÄ™cia: póÅ‚ogniwo, anoda, katoda, ogniwo galwaniczne, klucz elektrolityczny, potencjaÅ‚ standardowy póÅ‚ogniwa, szereg elektrochemiczny, SEM;
2) pisze oraz rysuje schemat ogniwa odwracalnego i nieodwracalnego;
3) pisze równania reakcji zachodzÄ…cych na elektrodach (na katodzie i anodzie) ogniwa galwanicznego o danym schemacie;
4) oblicza SEM ogniwa galwanicznego na podstawie standardowych potencjaÅ‚ów póÅ‚ogniw, z których jest ono zbudowane;
5) opisuje budowÄ™, dziaÅ‚anie i zastosowanie wspóÅ‚czesnych źródeÅ‚ prÄ…du staÅ‚ego (np. akumulator, bateria, ogniwo paliwowe);
6) wyjaÅ›nia przebieg korozji elektrochemicznej stali i żeliwa, pisze odpowiednie równania reakcji; opisuje sposoby ochrony metali przed korozjÄ… elektrochemicznÄ….

X. Metale, niemetale i ich związki. Uczeń:

1) opisuje podobieÅ„stwa we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach pierwiastków w grupach ukÅ‚adu okresowego i zmienność wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci w okresach;
2) opisuje podstawowe właściwości fizyczne metali i wyjaśnia je na podstawie znajomości natury wiązania metalicznego;
3) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne i chemiczne glinu; wyjaÅ›nia, na czym polega pasywacja glinu, tÅ‚umaczy  znaczenie  tego  zjawiska  w  zastosowaniu  glinu  w technice;
4) pisze równania reakcji ilustrujÄ…ce typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne metali wobec: tlenu (dla Na, Mg, Ca, Al, Zn, Fe, Cu), wody (dla Na, K, Mg, Ca), kwasów nieutleniajÄ…cych (dla Na, K, Ca, Mg, Al, Zn, Fe, Mn, Cr), przewiduje i opisuje sÅ‚ownie przebieg reakcji rozcieÅ„czonych i stężonych roztworów kwasów: azotowego(V) i siarkowego(VI) z Al, Fe, Cu, Ag;
5) pisze równania reakcji  ilustrujÄ…ce typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci  chemiczne niemetali,  w tym miÄ™dzy innymi równania reakcji: wodoru z niemetalami (Cl2, O2, N2, S), chloru, siarki z metalami (Na, K, Mg, Ca, Fe, Cu).

XI. Zastosowania wybranych zwiÄ…zków nieorganicznych. UczeÅ„:

1) bada i opisuje właściwości tlenku krzemu(IV); wymienia odmiany tlenku krzemu(IV) występujące w przyrodzie i wskazuje na ich zastosowania;
2) opisuje proces produkcji szkła; jego rodzaje, właściwości i zastosowania;
3) opisuje rodzaje skaÅ‚ wapiennych (wapieÅ„, marmur, kreda), ich wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci i zastosowania; projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego celem bÄ™dzie odróżnienie skaÅ‚ wapiennych wÅ›ród innych skaÅ‚ i mineraÅ‚ów; pisze odpowiednie równania reakcji;
4) opisuje mechanizm zjawiska krasowego i usuwania twardoÅ›ci przemijajÄ…cej wody; pisze odpowiednie równania reakcji;
5) pisze wzory hydratów i soli bezwodnych (CaSO₄,    (CaSO₄)₂•H₂O i CaSO₄•2H₂O); podaje ich nazwy mineralogiczne; opisuje różnice we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach hydratów i substancji bezwodnych; przewiduje zachowanie siÄ™ hydratów podczas ogrzewania i weryfikuje swoje przewidywania doÅ›wiadczalnie; wymienia zastosowania skaÅ‚ gipsowych; wyjaÅ›nia proces twardnienia zaprawy gipsowej; pisze odpowiednie równanie reakcji;
6) podaje przykÅ‚ady nawozów naturalnych i sztucznych, uzasadnia potrzebÄ™ ich stosowania.

XII. Wstęp do chemii organicznej. Uczeń:

1) wyjaÅ›nia i stosuje zaÅ‚ożenia teorii strukturalnej budowy zwiÄ…zków organicznych;
2) na podstawie wzoru sumarycznego, póÅ‚strukturalnego (grupowego), opisu budowy lub wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizykochemicznych klasyfikuje dany zwiÄ…zek chemiczny do: wÄ™glowodorów (nasyconych, nienasyconych, aromatycznych), zwiÄ…zków jednofunkcyjnych (fluorowcopochodnych, alkoholi i fenoli, aldehydów i ketonów, kwasów karboksylowych, estrów, amin, amidów), zwiÄ…zków wielofunkcyjnych (hydroksykwasów, aminokwasów, peptydów, biaÅ‚ek, cukrów);
3) stosuje pojÄ™cia: homolog, szereg homologiczny, wzór ogólny, izomeria konstytucyjna (szkieletowa,    poÅ‚ożenia,    grup    funkcyjnych);    rozpoznaje i klasyfikuje izomery;
4) rysuje   wzory   strukturalne   i   póÅ‚strukturalne   izomerów   konstytucyjnych  o podanym wzorze sumarycznym; wÅ›ród podanych wzorów  wÄ™glowodorów    i ich pochodnych wskazuje izomery konstytucyjne;
5) przedstawia tendencje zmian właściwości fizycznych (np. temperatura topnienia, temperatura wrzenia, rozpuszczalność w wodzie) w szeregach homologicznych;
6) wyjaÅ›nia wpÅ‚yw budowy czÄ…steczek (ksztaÅ‚tu Å‚aÅ„cucha wÄ™glowego oraz obecnoÅ›ci podstawnika lub grupy funkcyjnej) na wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci zwiÄ…zków organicznych;
7) klasyfikuje reakcje zwiÄ…zków organicznych ze wzglÄ™du na typ procesu (addycja, eliminacja, substytucja, polimeryzacja, kondensacja).

XIII. Węglowodory. Uczeń:

1) podaje nazwy systematyczne wÄ™glowodorów (alkanu, alkenu i alkinu – do 10 atomów wÄ™gla w czÄ…steczce – oraz wÄ™glowodorów aromatycznych: benzenu, toluenu, ksylenów) na podstawie wzorów strukturalnych lub póÅ‚strukturalnych (grupowych); rysuje wzory wÄ™glowodorów na podstawie ich nazw;
2) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne alkanów na przykÅ‚adzie reakcji: spalania, substytucji (podstawiania) atomu (lub atomów) wodoru przez atom (lub atomy) chloru przy udziale Å›wiatÅ‚a; pisze odpowiednie równania reakcji;
3) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne alkenów na przykÅ‚adzie reakcji: spalania, addycji (przyÅ‚Ä…czania): H2, Cl2, HCl, H2O; polimeryzacji; przewiduje produkty reakcji przyÅ‚Ä…czenia czÄ…steczek niesymetrycznych do niesymetrycznych alkenów na podstawie reguÅ‚y Markownikowa (produkty gÅ‚ówne i uboczne); pisze odpowiednie równania reakcji;
4) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne alkinów na przykÅ‚adzie reakcji: spalania, addycji (przyÅ‚Ä…czenia): H2, Cl2, HCl, H2O, trimeryzacji etynu; pisze odpowiednie równania reakcji;
5) ustala wzór monomeru, z którego zostaÅ‚ otrzymany polimer o podanej strukturze; rysuje wzór polimeru powstajÄ…cego z monomeru o podanym  wzorze lub nazwie; pisze odpowiednie równania reakcji;
6) klasyfikuje tworzywa sztuczne w zależnoÅ›ci od ich  wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci  (termoplasty  i duroplasty);  wskazuje  na  zagrożenia  zwiÄ…zane  z   gazami   powstajÄ…cymi  w wyniku spalania siÄ™ np. PVC;
7) opisuje budowÄ™ czÄ…steczki benzenu z uwzglÄ™dnieniem delokalizacji elektronów; wyjaÅ›nia, dlaczego benzen, w przeciwieÅ„stwie do alkenów i alkinów, nie odbarwia wody bromowej ani wodnego roztworu manganianu(VII) potasu;
8) opisuje przebieg destylacji ropy naftowej i pirolizy wÄ™gla kamiennego; wymienia nazwy produktów tych procesów i ich zastosowania;
9) wyjaÅ›nia pojÄ™cie liczby oktanowej (LO) i podaje sposoby zwiÄ™kszania LO benzyny; tÅ‚umaczy, na czym polega kraking oraz reforming i uzasadnia konieczność prowadzenia tych procesów w przemyÅ›le.

XIV. Hydroksylowe pochodne wÄ™glowodorów − alkohole i fenole. UczeÅ„:

1) na podstawie wzoru lub opisu klasyfikuje substancje do alkoholi lub fenoli;
2) na podstawie wzoru strukturalnego lub póÅ‚strukturalnego (grupowego) podaje nazwy systematyczne alkoholi i fenoli; na podstawie nazwy systematycznej rysuje wzory strukturalne lub póÅ‚strukturalne (grupowe);
3) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne alkoholi na przykÅ‚adzie reakcji: spalania, reakcji z HCl, zachowania wobec sodu, utlenienia do zwiÄ…zków karbonylowych, eliminacji wody, reakcji z kwasami karboksylowymi; pisze odpowiednie równania reakcji;
4) porównuje     wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci     fizyczne      i      chemiczne      alkoholi      mono- i polihydroksylowych (etanolu (alkoholu etylowego), etano-1,2-diolu (glikolu etylenowego) i propano-1,2,3-triolu (glicerolu)); odróżnia alkohol monohydroksylowy od alkoholu polihydroksylowego; na podstawie obserwacji wyników doÅ›wiadczenia klasyfikuje alkohol do mono- lub polihydroksylowych;
5) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne fenolu (benzenolu, hydroksybenzenu) na podstawie reakcji z: sodem, wodorotlenkiem sodu, kwasem azotowym(V); formuÅ‚uje wniosek dotyczÄ…cy kwasowego charakteru fenolu; pisze odpowiednie równania reakcji; na podstawie wyników doÅ›wiadczenia klasyfikuje substancjÄ™ do alkoholi lub fenoli;
6) porównuje metody otrzymywania, wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne i chemiczne oraz zastosowania alkoholi i fenoli.

XV. ZwiÄ…zki karbonylowe − aldehydy i ketony. UczeÅ„:

1)  opisuje podobieÅ„stwa i różnice w budowie czÄ…steczek aldehydów i ketonów (obecność grupy karbonylowej: aldehydowej lub ketonowej); na podstawie wzoru lub opisu klasyfikuje substancjÄ™ do aldehydów lub ketonów;
2) na podstawie wzoru strukturalnego lub póÅ‚strukturalnego (grupowego) podaje nazwy systematyczne aldehydów i ketonów; na podstawie nazwy systematycznej rysuje wzory strukturalne lub póÅ‚strukturalne (grupowe);
3) pisze równania reakcji utleniania metanolu, etanolu, propan-1-olu, propan-2−olu;
4) na podstawie wyników doÅ›wiadczenia klasyfikuje substancjÄ™ do aldehydów lub ketonów; pisze odpowiednie równania reakcji aldehydu z odczynnikiem Tollensa i odczynnikiem Trommera;
5) porównuje  metody  otrzymywania,  wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci  i  zastosowania  aldehydów   i ketonów.

XVI. Kwasy karboksylowe. Uczeń:

1) wskazuje grupÄ™ karboksylowÄ… i resztÄ™ kwasowÄ… we wzorach kwasów karboksylowych (alifatycznych i aromatycznych); na podstawie wzoru strukturalnego lub póÅ‚strukturalnego (grupowego) podaje nazwy systematyczne (lub zwyczajowe) kwasów karboksylowych; na podstawie nazwy systematycznej (lub zwyczajowej) rysuje wzory strukturalne lub póÅ‚strukturalne (grupowe);
2) pisze równania reakcji otrzymywania kwasów karboksylowych (np. z alkoholi lub z aldehydów);
3) pisze równania dysocjacji elektrolitycznej rozpuszczalnych w wodzie kwasów karboksylowych i nazywa powstajÄ…ce w tych reakcjach jony;
4) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne kwasów karboksylowych na podstawie reakcji tworzenia: soli, estrów; pisze odpowiednie równania reakcji; przeprowadza doÅ›wiadczenia  pozwalajÄ…ce  otrzymywać  sole   kwasów   karboksylowych   (w reakcjach kwasów  z:  metalami,  tlenkami  metali,  wodorotlenkami  metali i solami kwasów o mniejszej mocy);
5) opisuje wpÅ‚yw dÅ‚ugoÅ›ci Å‚aÅ„cucha wÄ™glowego na moc  kwasów karboksylowych;
6)projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego wynik dowiedzie, że dany kwas  organiczny  jest   kwasem   sÅ‚abszym   np.   od   kwasu   siarkowego(VI) i mocniejszym np. od kwasu wÄ™glowego; na podstawie wyników doÅ›wiadczenia porównuje moc kwasów;
7) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego wynik wykaże podobieÅ„stwo we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach chemicznych kwasów nieorganicznych i kwasów karboksylowych;
8) wyjaÅ›nia przyczynÄ™ zasadowego odczynu wodnych roztworów niektórych soli, np. octanu sodu i mydÅ‚a; pisze odpowiednie równania reakcji;
9) wymienia zastosowania kwasów karboksylowych;
10) opisuje budowÄ™ oraz wystÄ™powanie i zastosowania hydroksykwasów (np. kwasu mlekowego i salicylowego).

XVII. Estry i tłuszcze. Uczeń:

1) opisuje strukturÄ™ czÄ…steczek estrów i wiÄ…zania estrowego;
2) tworzy nazwy prostych estrów kwasów karboksylowych; rysuje wzory strukturalne i póÅ‚strukturalne (grupowe) estrów na podstawie ich nazwy;
3) projektuje i przeprowadza reakcje estryfikacji; pisze równania reakcji alkoholi z kwasami karboksylowymi; wskazuje funkcjÄ™ stężonego H2SO4;
4) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne estrów;
5) wyjaÅ›nia i porównuje przebieg hydrolizy estrów (np. octanu etylu) w Å›rodowisku kwasowym (reakcja z wodÄ… w obecnoÅ›ci kwasu siarkowego(VI)) oraz w Å›rodowisku zasadowym (reakcja z wodorotlenkiem sodu); pisze odpowiednie równania reakcji;
6) opisuje budowÄ™ tÅ‚uszczów staÅ‚ych i ciekÅ‚ych (jako estrów glicerolu i dÅ‚ugoÅ‚aÅ„cuchowych kwasów tÅ‚uszczowych) oraz ich wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci  fizyczne i zastosowania;
7) opisuje przebieg procesu utwardzania tÅ‚uszczów ciekÅ‚ych; pisze odpowiednie równanie reakcji;
8) opisuje proces zmydlania tÅ‚uszczów; pisze odpowiednie równania reakcji;
9) wyjaÅ›nia, w jaki sposób z glicerydów otrzymuje siÄ™ kwasy tÅ‚uszczowe lub mydÅ‚a; pisze odpowiednie równania reakcji;
10) wyjaÅ›nia, na czym polega proces usuwania brudu i bada wpÅ‚yw twardoÅ›ci wody na powstawanie zwiÄ…zków trudno rozpuszczalnych; zaznacza fragmenty hydrofobowe i hydrofilowe we wzorach czÄ…steczek substancji powierzchniowo czynnych;
11) wymienia zastosowania estrów.

XVIII. Związki organiczne zawierające azot. Uczeń:

1) opisuje budowÄ™ i klasyfikacje amin;
2) porównuje budowÄ™ amoniaku i amin; rysuje wzory elektronowe czÄ…steczek amoniaku i metyloaminy;
3) wskazuje na różnice i podobieÅ„stwa w budowie metyloaminy i fenyloaminy (aniliny);
4) porównuje i wyjaÅ›nia przyczynÄ™ zasadowych wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci amoniaku i amin; pisze odpowiednie równania reakcji;
5) pisze równania reakcji metyloaminy z wodÄ… i z kwasem solnym;
6) pisze równanie reakcji fenyloaminy (aniliny) z kwasem solnym;
7) pisze wzór ogólny α-aminokwasów, w postaci RCH(NH₂)COOH;
8) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci kwasowo-zasadowe aminokwasów oraz mechanizm powstawania jonów obojnaczych;
9) pisze   równania   reakcji   kondensacji   dwóch   czÄ…steczek   aminokwasów   (o podanych wzorach) i wskazuje wiÄ…zanie peptydowe w otrzymanym produkcie;
10) tworzy wzory dipeptydów, powstajÄ…cych z podanych aminokwasów;
11) opisuje przebieg hydrolizy peptydów, rysuje wzory póÅ‚strukturalne (grupowe) aminokwasów powstajÄ…cych w procesie hydrolizy peptydu o danej strukturze.

XIX. Białka. Uczeń:

1) opisuje budowÄ™ biaÅ‚ek (jako polimerów kondensacyjnych aminokwasów);
2) opisuje strukturÄ™ drugorzÄ™dowÄ… biaÅ‚ek (α- i β-) oraz wykazuje znaczenie wiÄ…zaÅ„ wodorowych dla ich stabilizacji; tÅ‚umaczy znaczenie trzeciorzÄ™dowej struktury biaÅ‚ek i wyjaÅ›nia stabilizacjÄ™ tej struktury przez grupy R-, zawarte w resztach aminokwasów (wiÄ…zania jonowe, mostki disiarczkowe, wiÄ…zania wodorowe i oddziaÅ‚ywania van der Waalsa);
3) wyjaśnia przyczynę denaturacji białek wywołanej oddziaływaniem na nie soli metali ciężkich i wysokiej temperatury; wymienia czynniki wywołujące wysalanie białek i wyjaśnia ten proces;
4) projektuje i przeprowadza doświadczenie pozwalające na identyfikację białek (reakcja biuretowa i reakcja ksantoproteinowa).

XX. Cukry. Uczeń:

1) dokonuje podziaÅ‚u cukrów na proste i zÅ‚ożone, klasyfikuje cukry proste ze wzglÄ™du na liczbÄ™ atomów wÄ™gla w czÄ…steczce i grupÄ™ funkcyjnÄ…;
2) wskazuje na pochodzenie cukrów prostych, zawartych np. w owocach (fotosynteza);
3) zapisuje wzory Å‚aÅ„cuchowe w projekcji Fischera glukozy i fruktozy; wykazuje, że cukry proste należą do polihydroksyaldehydów lub polihydroksyketonów;
4) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego wynik potwierdzi wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci redukujÄ…ce glukozy;
5) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci glukozy i fruktozy; wskazuje na ich podobieÅ„stwa i różnice;
6) wskazuje wiÄ…zanie O-glikozydowe w czÄ…steczkach: sacharozy i maltozy;
7) wyjaśnia, dlaczego maltoza ma właściwości redukujące, a sacharoza nie wykazuje właściwości redukujących;
8) projektuje i przeprowadza doświadczenie pozwalające przekształcić sacharozę w cukry proste;
9) porównuje budowÄ™ czÄ…steczek i wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci skrobi i celulozy;
10) pisze uproszczone równanie hydrolizy polisacharydów (skrobi i celulozy).

XXI. Chemia wokóÅ‚ nas. UczeÅ„:

1) klasyfikuje wÅ‚ókna na: celulozowe, biaÅ‚kowe, sztuczne i syntetyczne; wskazuje ich zastosowania; opisuje wady i zalety; uzasadnia potrzebÄ™ stosowania tych wÅ‚ókien;
2) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie pozwalajÄ…ce zidentyfikować wÅ‚ókna celulozowe, biaÅ‚kowe, sztuczne i syntetyczne;
3) opisuje tworzenie siÄ™ emulsji, ich zastosowania; analizuje skÅ‚ad kosmetyków (np. na podstawie etykiety kremu, balsamu, pasty do zÄ™bów itd.) i  wyszukuje w dostÄ™pnych źródÅ‚ach informacje na temat ich dziaÅ‚ania;
4) wyjaÅ›nia, na czym mogÄ… polegać i od czego zależeć lecznicze i toksyczne wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci substancji chemicznych (dawka, rozpuszczalność w wodzie, rozdrobnienie, sposób przenikania do organizmu), np. aspiryny, nikotyny, etanolu (alkoholu etylowego);
5) wyszukuje informacje na temat dziaÅ‚ania skÅ‚adników popularnych leków (np. wÄ™gla aktywowanego,  aspiryny,  Å›rodków  neutralizujÄ…cych  nadmiar  kwasu  w żoÅ‚Ä…dku);
6) wyszukuje informacje na temat skÅ‚adników zawartych w kawie, herbacie, mleku, wodzie mineralnej, napojach typu cola w aspekcie ich dziaÅ‚ania na organizm ludzki;
7) opisuje procesy fermentacyjne zachodzÄ…ce podczas wyrabiania ciasta i pieczenia chleba, produkcji wina, otrzymywania kwaÅ›nego mleka, jogurtów, serów; pisze równania reakcji fermentacji alkoholowej, octowej i mlekowej;
8) wyjaÅ›nia przyczyny psucia siÄ™ żywnoÅ›ci i proponuje sposoby zapobiegania temu procesowi; przedstawia znaczenie i konsekwencje stosowania dodatków do żywnoÅ›ci, w tym konserwantów;
9) wskazuje na charakter chemiczny skÅ‚adników Å›rodków do mycia szkÅ‚a, przetykania rur, czyszczenia metali i biżuterii w aspekcie zastosowaÅ„ tych produktów; wyjaÅ›nia, na czym polega proces usuwania zanieczyszczeÅ„ za pomocÄ… tych Å›rodków oraz opisuje zasady bezpiecznego ich stosowania;
10) podaje przykłady opakowań (celulozowych, szklanych, metalowych, z tworzyw sztucznych) stosowanych w życiu codziennym; opisuje ich wady i zalety;
11) uzasadnia potrzebÄ™ zagospodarowania odpadów pochodzÄ…cych z różnych opakowaÅ„.

XXII. Elementy ochrony środowiska. Uczeń:

1) tÅ‚umaczy, na  czym  polegajÄ…  sorpcyjne  wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci  gleby w  uprawie  roÅ›lin i ochronie Å›rodowiska; opisuje wpÅ‚yw pH gleby na wzrost wybranych roÅ›lin; planuje i przeprowadza badanie kwasowoÅ›ci gleby oraz badanie wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci sorpcyjnych gleby;
2) wymienia podstawowe rodzaje zanieczyszczeÅ„ powietrza, wody i gleby (np. metale ciężkie, wÄ™glowodory, produkty spalania paliw, freony, pyÅ‚y, azotany(V), fosforany(V) (ortofosforany(V)), ich źródÅ‚a oraz wpÅ‚yw na stan Å›rodowiska naturalnego; opisuje rodzaje smogu oraz mechanizmy jego powstawania;
3) proponuje sposoby ochrony Å›rodowiska naturalnego przed  zanieczyszczeniem i degradacjÄ… zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju;
4) wskazuje potrzebÄ™ rozwoju gaÅ‚Ä™zi przemysÅ‚u chemicznego (leki, źródÅ‚a energii, materiaÅ‚y); wskazuje problemy i zagrożenia wynikajÄ…ce z niewÅ‚aÅ›ciwego planowania i prowadzenia procesów chemicznych; uzasadnia konieczność projektowania i wdrażania procesów chemicznych umożliwiajÄ…cych ograniczenie lub wyeliminowanie używania albo wytwarzania niebezpiecznych substancji; wyjaÅ›nia zasady tzw. zielonej chemii;
5) wskazuje powszechność stosowania Å›rodków ochrony roÅ›lin oraz zagrożenia dla zdrowia ludzi i Å›rodowiska wynikajÄ…ce