IV etap edukacyjny – zakres rozszerzony
ŹródÅ‚o: RozporzÄ…dzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz ksztaÅ‚cenia ogólnego w poszczególnych typach szkóÅ‚ (rozporzÄ…dzenie zostaÅ‚o opublikowane w Dzienniku Ustaw z dnia 15 stycznia 2009 r. Nr 4, poz. 17)
Cele ksztaÅ‚cenia – wymagania ogólne
1. Wykorzystanie i tworzenie informacji.
UczeÅ„ korzysta z chemicznych tekstów źródÅ‚owych, biegle wykorzystuje nowoczesne technologie informatyczne do pozyskiwania, przetwarzania, tworzenia i prezentowania informacji. Krytycznie odnosi siÄ™ do pozyskiwanych informacji.
2. Rozumowanie i zastosowanie nabytej wiedzy do rozwiÄ…zywania problemów.
UczeÅ„ rozumie podstawowe pojÄ™cia, prawa i zjawiska chemiczne; opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci najważniejszych pierwiastków i ich zwiÄ…zków chemicznych; dostrzega zależność pomiÄ™dzy budowÄ… substancji a jej wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciami fizycznymi i chemicznymi; stawia hipotezy dotyczÄ…ce wyjaÅ›niania problemów chemicznych i planuje eksperymenty dla ich weryfikacji; na ich podstawie samodzielnie formuÅ‚uje i uzasadnia opinie i sÄ…dy.
3. Opanowanie czynności praktycznych.
Uczeń bezpiecznie posługuje się sprzętem laboratoryjnym i odczynnikami chemicznymi;
projektuje i przeprowadza doświadczenia chemiczne.
TreÅ›ci nauczania – wymagania szczegóÅ‚owe
1. Atomy, cząsteczki i stechiometria chemiczna. Uczeń:
1) stosuje pojęcie mola (w oparciu o liczbę Avogadra);
2) odczytuje w ukÅ‚adzie okresowym masy atomowe pierwiastków i na ich podstawie oblicza masÄ™ molowÄ… zwiÄ…zków chemicznych (nieorganicznych i organicznych) o podanych wzorach (lub nazwach);
3) oblicza masę atomową pierwiastka na podstawie jego składu izotopowego; ustala skład izotopowy pierwiastka (w % masowych) na podstawie jego masy atomowej;
4) ustala wzór empiryczny i rzeczywisty zwiÄ…zku chemicznego (nieorganicznego i organicznego) na podstawie jego skÅ‚adu wyrażonego w % masowych i masy molowej;
5) dokonuje interpretacji jakoÅ›ciowej i iloÅ›ciowej równania reakcji w ujÄ™ciu molowym, masowym i objÄ™toÅ›ciowym (dla gazów);
6) wykonuje obliczenia z uwzglÄ™dnieniem wydajnoÅ›ci reakcji i mola dotyczÄ…ce: mas substratów i produktów (stechiometria wzorów i równaÅ„ chemicznych), objÄ™toÅ›ci gazów w warunkach normalnych.
2. Struktura atomu – jÄ…dro i elektrony. UczeÅ„:
1) określa liczbę cząstek elementarnych w atomie oraz skład jądra atomowego, na podstawie zapisu ZAE
2) stosuje zasady rozmieszczania elektronów na orbitalach w atomach pierwiastków wieloelektronowych;
3) zapisuje konfiguracje elektronowe atomów pierwiastków do Z=36 i jonów o podanym Å‚adunku, uwzglÄ™dniajÄ…c rozmieszczenie elektronów na podpowÅ‚okach (zapisy konfiguracji: peÅ‚ne, skrócone i schematy klatkowe);
4) okreÅ›la przynależność pierwiastków do bloków konfiguracyjnych: s, p i d ukÅ‚adu okresowego (konfiguracje elektronów walencyjnych);
5) wskazuje na związek pomiędzy budową atomu a położeniem pierwiastka w układzie okresowym.
3. Wiązania chemiczne. Uczeń:
1) przedstawia sposób, w jaki atomy pierwiastków bloku s i p osiÄ…gajÄ… trwaÅ‚e konfiguracje elektronowe (tworzenie jonów);
2) stosuje pojÄ™cie elektroujemnoÅ›ci do okreÅ›lania (na podstawie różnicy elektroujemnoÅ›ci i liczby elektronów walencyjnych atomów Å‚Ä…czÄ…cych siÄ™ pierwiastków) rodzaju wiÄ…zania: jonowe, kowalencyjne (atomowe), kowalencyjne spolaryzowane (atomowe spolaryzowane), koordynacyjne;
3) opisuje mechanizm tworzenia wiÄ…zania jonowego (np. w chlorkach i tlenkach metali);
4) zapisuje wzory elektronowe typowych czÄ…steczek zwiÄ…zków kowalencyjnych i jonów, z uwzglÄ™dnieniem wiÄ…zaÅ„ koordynacyjnych (np. wodoru, chloru, chlorowodoru, tlenku wÄ™gla(IV), amoniaku, metanu, etenu i etynu, NH4+ , H3O+, SO2 i SO3);
5) rozpoznaje typ hybrydyzacji (sp, sp2, sp3) w prostych czÄ…steczkach zwiÄ…zków nieorganicznych i organicznych;
6) okreÅ›la typ wiÄ…zania (σ i π) w prostych czÄ…steczkach;
7) opisuje i przewiduje wpływ rodzaju wiązania (jonowe, kowalencyjne, wodorowe, metaliczne) na właściwości fizyczne substancji nieorganicznych i organicznych.
4. Kinetyka i statyka chemiczna. Uczeń:
1) definiuje termin: szybkość reakcji (jako zmiana stężenia reagenta w czasie);
2) szkicuje wykres zmian stężeÅ„ reagentów i szybkoÅ›ci reakcji w funkcji czasu;
3) stosuje pojÄ™cia: egzoenergetyczny, endoenergetyczny, energia aktywacji do opisu efektów energetycznych przemian;
4) interpretuje zapis ΔH < 0 i ΔH > 0 do okreÅ›lenia efektu energetycznego reakcji;
5) przewiduje wpÅ‚yw: stężenia substratów, obecnoÅ›ci katalizatora, stopnia rozdrobnienia substratów i temperatury na szybkość reakcji; planuje i przeprowadza odpowiednie doÅ›wiadczenia;
6) wykazuje siÄ™ znajomoÅ›ciÄ… i rozumieniem pojęć: stan równowagi dynamicznej i staÅ‚a równowagi; zapisuje wyrażenie na staÅ‚Ä… równowagi podanej reakcji;
7) stosuje reguÅ‚Ä™ przekory do jakoÅ›ciowego okreÅ›lenia wpÅ‚ywu zmian temperatury, stężenia reagentów i ciÅ›nienia na ukÅ‚ad pozostajÄ…cy w stanie równowagi dynamicznej;
8) klasyfikuje substancje do kwasów lub zasad zgodnie z teoriÄ… Brönsteda-Lowry’ego;
9) interpretuje wartości stałej dysocjacji, pH, pKw;
10) porównuje moc elektrolitów na podstawie wartoÅ›ci ich staÅ‚ych dysocjacji.
5. Roztwory i reakcje zachodzące w roztworach wodnych. Uczeń:
1) wymienia różnice we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach roztworów wÅ‚aÅ›ciwych, koloidów i zawiesin;
2) wykonuje obliczenia zwiÄ…zane z przygotowaniem, rozcieÅ„czaniem i zatężaniem roztworów z zastosowaniem
pojęć stężenie procentowe i molowe;
3) planuje doÅ›wiadczenie pozwalajÄ…ce otrzymać roztwór o zadanym stężeniu procentowym i molowym;
4) opisuje sposoby rozdzielenia roztworów wÅ‚aÅ›ciwych (ciaÅ‚ staÅ‚ych w cieczach, cieczy w cieczach) na skÅ‚adniki;
5) planuje doświadczenie pozwalające rozdzielić mieszaninę niejednorodną (ciał stałych w cieczach) na składniki;
6) stosuje termin stopień dysocjacji dla ilościowego opisu zjawiska dysocjacji elektrolitycznej;
7) przewiduje odczyn roztworu po reakcji (np. tlenku wapnia z wodÄ…, tlenku siarki(VI) z wodÄ…, wodorotlenku
sodu z kwasem solnym) substancji zmieszanych w ilościach stechiometrycznych i niestechiometrycznych;
8) uzasadnia (ilustrujÄ…c równaniami reakcji) przyczynÄ™ kwasowego odczynu roztworów kwasów, zasadowego
odczynu wodnych roztworów niektórych wodorotlenków (zasad) oraz odczynu niektórych roztworów soli (hydroliza);
9) podaje przykÅ‚ady wskaźników pH (fenoloftaleina, oranż metylowy, wskaźnik uniwersalny) i omawia ich zastosowanie; bada odczyn roztworu;
10) pisze równania reakcji: zobojÄ™tniania, wytrÄ…cania osadów i hydrolizy soli w formie czÄ…steczkowej
i jonowej (peÅ‚nej i skróconej);
11) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenia pozwalajÄ…ce otrzymać różnymi metodami kwasy, wodorotlenki i sole.
6. Reakcje utleniania i redukcji. Uczeń:
1) wykazuje się znajomością i rozumieniem pojęć: stopień utlenienia, utleniacz, reduktor, utlenianie, redukcja;
2) oblicza stopnie utlenienia pierwiastków w jonie i czÄ…steczce zwiÄ…zku nieorganicznego i organicznego;
3) wskazuje utleniacz, reduktor, proces utleniania i redukcji w podanej reakcji redoks;
4) przewiduje typowe stopnie utlenienia pierwiastków na podstawie konfiguracji elektronowej ich atomów;
5) stosuje zasady bilansu elektronowego – dobiera wspóÅ‚czynniki stechiometryczne w równaniach reakcji utleniania-redukcji (w formie czÄ…steczkowej i jonowej).
7. Metale. Uczeń:
1) opisuje podstawowe właściwości fizyczne metali i wyjaśnia je w oparciu o znajomość natury wiązania metalicznego;
2) pisze równania reakcji ilustrujÄ…ce typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne metali wobec: tlenu (Na, Mg, Ca, Al, Zn, Fe, Cu), wody (Na, K, Mg, Ca), kwasów nieutleniajÄ…cych (Na, K, Ca, Mg, Al, Zn, Fe, Mn, Cr), rozcieÅ„czonych i stężonych roztworów kwasów utleniajÄ…cych (Mg, Zn, Al, Cu, Ag, Fe);
3) analizuje i porównuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne i chemiczne metali grup 1. i 2.;
4) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne i chemiczne glinu; wyjaÅ›nia, na czym polega pasywacja glinu i tÅ‚umaczy znaczenie tego zjawiska w zastosowaniu glinu w technice; planuje i wykonuje doÅ›wiadczenie, którego przebieg pozwoli wykazać, że tlenek i wodorotlenek glinu wykazujÄ… charakter amfoteryczny;
5) przewiduje kierunek przebiegu reakcji metali z kwasami i z roztworami soli, na podstawie danych zawartych w szeregu napięciowym metali;
6) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego wynik pozwoli porównać aktywność chemicznÄ… metali, np. miedzi i cynku;
7) przewiduje produkty redukcji zwiÄ…zków manganu(VII) w zależnoÅ›ci od Å›rodowiska, a także dichromianu( VI) potasu w Å›rodowisku kwasowym; bilansuje odpowiednie równania reakcji.
8. Niemetale. Uczeń:
1) opisuje podobieÅ„stwa we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach pierwiastków w grupach ukÅ‚adu okresowego i zmienność
wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci w okresach – wskazuje poÅ‚ożenie niemetali;
2) pisze równania reakcji ilustrujÄ…cych typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne niemetali, w tym reakcje: tlenu
z metalami (Na, Mg, Ca, Al, Zn, Fe, Cu) i z niemetalami (C, S, H2, P), wodoru z niemetalami (Cl2,
Br2, O2, N2, S), chloru, bromu i siarki z metalami (Na, K, Mg, Ca, Fe, Cu);
3) planuje i opisuje doÅ›wiadczenia, w wyniku których można otrzymać wodór (reakcja aktywnych
metali z wodÄ… i/lub niektórych metali z niektórymi kwasami);
4) planuje i opisuje doÅ›wiadczenie, którego przebieg wykaże, że np. brom jest pierwiastkiem bardziej
aktywnym niż jod, a mniej aktywnym niż chlor;
5) opisuje typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne wodorków pierwiastków 17. grupy, w tym ich zachowanie
wobec wody i zasad;
6) przedstawia i uzasadnia zmiany mocy kwasów fluorowcowodorowych;
7) projektuje i przeprowadza doświadczenia pozwalające otrzymać tlen w laboratorium (np. reakcja
rozkÅ‚adu H2O2 lub KMnO4); zapisuje odpowiednie równania reakcji;
8) zapisuje równania reakcji otrzymywania tlenków pierwiastków o liczbach atomowych od 1 do 30
(synteza pierwiastków z tlenem, rozkÅ‚ad soli np. CaCO3 i wodorotlenków np. Cu(OH)2);
9) opisuje typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne tlenków pierwiastków o liczbach atomowych od 1 do 30, w
tym zachowanie wobec wody, kwasów i zasad; zapisuje odpowiednie równania reakcji;
10) klasyfikuje tlenki ze względu na ich charakter chemiczny (kwasowy, zasadowy, amfoteryczny i obojętny);
planuje i wykonuje doÅ›wiadczenie, którego przebieg pozwoli wykazać charakter chemiczny
tlenku;
11) klasyfikuje poznane kwasy ze względu na ich skład (kwasy tlenowe i beztlenowe), moc i właściwości utleniające;
12) opisuje typowe wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne kwasów, w tym zachowanie wobec metali, tlenków metali, wodorotlenków i soli kwasów o mniejszej mocy; planuje i przeprowadza odpowiednie
doÅ›wiadczenia (formuÅ‚uje obserwacje i wnioski); ilustruje je równaniami reakcji;
13) ilustruje, za pomocÄ… odpowiednich równaÅ„ reakcji, utleniajÄ…ce wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci kwasów, np. stężonego i rozcieÅ„czonego roztworu kwasu azotowego(V).
9. Węglowodory. Uczeń:
1) podaje zaÅ‚ożenia teorii strukturalnej budowy zwiÄ…zków organicznych;
2) rysuje wzory strukturalne i póÅ‚strukturalne wÄ™glowodorów; podaje nazwÄ™ wÄ™glowodoru (alkanu, alkenu i alkinu – do 10 atomów wÄ™gla w czÄ…steczce) zapisanego wzorem strukturalnym lub póÅ‚strukturalnym;
3) ustala rzÄ™dowość atomów wÄ™gla w czÄ…steczce wÄ™glowodoru;
4) posÅ‚uguje siÄ™ poprawnÄ… nomenklaturÄ… wÄ™glowodorów (nasycone, nienasycone i aromatyczne) i ich fluorowcopochodnych; wykazuje siÄ™ rozumieniem pojęć: szereg homologiczny, wzór ogólny, izomeria;
5) rysuje wzory strukturalne i póÅ‚strukturalne izomerów konstytucyjnych, poÅ‚ożenia
6) podstawnika, izomerów optycznych wÄ™glowodorów i ich prostych fluorowcopochodnych o podanym wzorze sumarycznym; wÅ›ród podanych wzorów wÄ™glowodorów i ich pochodnych wskazuje
izomery konstytucyjne; wyjaśnia zjawisko izomerii cis-trans; uzasadnia warunki wystąpienia izomerii cis-trans w cząsteczce związku o podanej nazwie lub o podanym wzorze strukturalnym
(lub póÅ‚strukturalnym);
7) okreÅ›la tendencje zmian wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizycznych (stanu skupienia, temperatury topnienia itp.) w szeregach homologicznych alkanów, alkenów i alkinów;
8) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne alkanów, na przykÅ‚adzie nastÄ™pujÄ…cych reakcji: spalanie, podstawianie (substytucja) atomu (lub atomów) wodoru przez atom (lub atomy) chloru albo bromu przy
udziale Å›wiatÅ‚a (pisze odpowiednie równania reakcji);
9) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne alkenów, na przykÅ‚adzie nastÄ™pujÄ…cych reakcji: przyÅ‚Ä…czanie (addycja): H2, Cl2 i Br2, HCl, i HBr, H2O; przewiduje produkty reakcji przyÅ‚Ä…czenia czÄ…steczek niesymetrycznych do niesymetrycznych alkenów na podstawie reguÅ‚y Markownikowa (produkty gÅ‚ówne i uboczne); zachowanie wobec zakwaszonego roztworu manganianu(VII) potasu, polimeryzacja; pisze odpowiednie równania reakcji;
10) planuje ciÄ…g przemian pozwalajÄ…cych otrzymać np. eten z etanu (z udziaÅ‚em fluorowcopochodnych wÄ™glowodorów); ilustruje je równaniami reakcji;
11) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci chemiczne alkinów, na przykÅ‚adzie etynu: przyÅ‚Ä…czenie: H2, Cl2 i Br2, HCl, i HBr, H2O, trimeryzacja; pisze odpowiednie równania reakcji;
12) wyjaÅ›nia na prostych przykÅ‚adach mechanizmy reakcji substytucji, addycji, eliminacji; zapisuje odpowiednie równania reakcji;
13) ustala wzór monomeru, z jakiego zostaÅ‚ otrzymany polimer o podanej strukturze;
14) planuje ciÄ…g przemian pozwalajÄ…cych otrzymać, np. benzen z wÄ™gla i dowolnych odczynników nieorganicznych; ilustruje je równaniami reakcji;
15) opisuje budowÄ™ czÄ…steczki benzenu, z uwzglÄ™dnieniem delokalizacji elektronów; tÅ‚umaczy dlaczego benzen, w przeciwieÅ„stwie do alkenów, nie odbarwia wody bromowej ani zakwaszonego
roztworu manganianu(VII) potasu;
16) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci wÄ™glowodorów aromatycznych, na przykÅ‚adzie reakcji benzenu i toluenu: spalanie,
reakcje z Cl2 lub Br2 wobec katalizatora lub w obecności światła, nitrowanie; pisze odpowiednie
równania reakcji;
17) projektuje doÅ›wiadczenia dowodzÄ…ce różnice we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach wÄ™glowodorów nasyconych,
nienasyconych i aromatycznych; przewiduje obserwacje, formuÅ‚uje wnioski i ilustruje je równaniami
reakcji.
10. Hydroksylowe pochodne wÄ™glowodorów – alkohole i fenole. UczeÅ„:
1) zalicza substancję do alkoholi lub fenoli (na podstawie budowy jej cząsteczki); wskazuje wzory alkoholi pierwszo-, drugo- i trzeciorzędowych;
2) rysuje wzory strukturalne i póÅ‚strukturalne izomerów alkoholi mono- i polihydroksylowych o podanym wzorze sumarycznym (izomerów szkieletowych, poÅ‚ożenia podstawnika); podaje ich nazwy
systematyczne;
3) opisuje właściwości chemiczne alkoholi, na przykładzie etanolu i innych prostych alkoholi w oparciu
o reakcje: spalania wobec różnej iloÅ›ci tlenu, reakcje z HCl i HBr, zachowanie wobec sodu,
utlenienie do zwiÄ…zków karbonylowych i ewentualnie do kwasów karboksylowych, odwodnienie do alkenów, reakcjÄ™ z nieorganicznymi kwasami tlenowymi i kwasami karboksylowymi; zapisuje
odpowiednie równania reakcji;
4) porównuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci fizyczne i chemiczne: etanolu, glikolu etylenowego i glicerolu; projektuje
doÅ›wiadczenie, którego przebieg pozwoli odróżnić alkohol monohydroksylowy od alkoholu
polihydroksylowego; na podstawie obserwacji wyników doÅ›wiadczenia klasyfikuje alkohol do
mono- lub polihydroksylowych;
5) opisuje działanie: CuO lub K2Cr2O7/H2SO4 na alkohole pierwszo-, drugorzędowe;
6) dobiera wspóÅ‚czynniki reakcji roztworu manganianu(VII) potasu (w Å›rodowisku kwasowym) z etanolem;
7) opisuje reakcjÄ™ benzenolu z: sodem i z wodorotlenkiem sodu; bromem, kwasem azotowym(V); zapisuje odpowiednie równania reakcji;
8) na podstawie obserwacji wyników doÅ›wiadczenia (np. z NaOH) formuÅ‚uje wniosek o sposobie odróżniania fenolu od alkoholu;
9) opisuje różnice we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach chemicznych alkoholi i fenoli; ilustruje je odpowiednimi równaniami reakcji.
11. ZwiÄ…zki karbonylowe – aldehydy i ketony. UczeÅ„:
1) wskazuje na różnice w strukturze aldehydów i ketonów (obecność grupy aldehydowej i ketonowej);
2) rysuje wzory strukturalne i póÅ‚strukturalne izomerycznych aldehydów i ketonów o podanym wzorze sumarycznym; tworzy nazwy systematyczne prostych aldehydów i ketonów;
3) pisze równania reakcji utleniania alkoholu pierwszo- i drugorzÄ™dowego np. tlenkiem miedzi(II);
4) okreÅ›la rodzaj zwiÄ…zku karbonylowego (aldehyd czy keton) na podstawie wyników próby (z odczynnikiem Tollensa i Trommera);
5) planuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego celem jest odróżnienie aldehydu od ketonu, np. etanalu od propanonu;
6) porównuje metody otrzymywania, wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci i zastosowania aldehydów i ketonów.
12. Kwasy karboksylowe. Uczeń:
1) wskazuje grupÄ™ karboksylowÄ… i resztÄ™ kwasowÄ… we wzorach kwasów karboksylowych (alifatycznych i aromatycznych); rysuje wzory strukturalne i póÅ‚strukturalne izomerycznych kwasów karboksylowych o podanym wzorze sumarycznym;
2) na podstawie obserwacji wyników doÅ›wiadczenia (reakcja kwasu mrówkowego z manganianem(VII) potasu w obecnoÅ›ci kwasu siarkowego(VI)) wnioskuje o redukujÄ…cych wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach kwasu mrówkowego; uzasadnia przyczynÄ™ tych wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci;
3) zapisuje równania reakcji otrzymywania kwasów karboksylowych z alkoholi i aldehydów;
4) pisze równania dysocjacji elektrolitycznej prostych kwasów karboksylowych i nazywa powstajÄ…ce w tych reakcjach jony;
5) zapisuje równania reakcji z udziaÅ‚em kwasów karboksylowych (których produktami sÄ… sole i estry); projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenia pozwalajÄ…ce otrzymywać sole kwasów karboksylowych (w reakcjach kwasów z metalami, tlenkami metali, wodorotlenkami metali i solami sÅ‚abych kwasów);
6) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego wynik wykaże podobieÅ„stwo we wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ciach chemicznych kwasów nieorganicznych i kwasów karboksylowych;
7) projektuje doÅ›wiadczalny sposób odróżnienia nasyconych i nienasyconych kwasów tÅ‚uszczowych;
8) projektuje i przeprowadza doÅ›wiadczenie, którego wynik dowiedzie, że kwas octowy jest kwasem
słabszym od kwasu siarkowego(VI) i mocniejszym od kwasu węglowego;
9) tÅ‚umaczy przyczynÄ™ zasadowego odczynu roztworu wodnego octanu sodu i mydÅ‚a; ilustruje równaniami
reakcji;
10) opisuje budowÄ™ dwufunkcyjnych pochodnych wÄ™glowodorów, na przykÅ‚adzie kwasu mlekowego
i salicylowego, wystÄ™powanie i zastosowania tych kwasów.
13. Estry i tłuszcze. Uczeń:
1) opisuje strukturÄ™ czÄ…steczek estrów i wiÄ…zania estrowego;
2) formuÅ‚uje obserwacje i wnioski do doÅ›wiadczenia (reakcja estryfikacji); zapisuje równania reakcji
alkoholi z kwasami karboksylowymi (wskazuje na rolę stężonego H2SO4);
3) tworzy nazwy prostych estrów kwasów karboksylowych i tlenowych kwasów nieorganicznych; rysuje
wzory strukturalne i póÅ‚strukturalne estrów na podstawie ich nazwy;
4) wyjaśnia przebieg reakcji octanu etylu: z wodą, w środowisku o odczynie kwasowym, i z roztworem
wodorotlenku sodu; ilustruje je równaniami reakcji;
5) na podstawie wzoru strukturalnego aspiryny, wyjaśnia dlaczego związek ten nazywamy kwasem
acetylosalicylowym;
6) opisuje budowÄ™ tÅ‚uszczów staÅ‚ych i ciekÅ‚ych (jako estrów glicerolu i dÅ‚ugoÅ‚aÅ„cuchowych kwasów
tłuszczowych); ich właściwości i zastosowania;
7) projektuje i wykonuje doÅ›wiadczenie, którego wynik dowiedzie, że w skÅ‚ad oleju jadalnego
wchodzÄ… zwiÄ…zki o charakterze nienasyconym;
8) opisuje przebieg procesu utwardzania tÅ‚uszczów ciekÅ‚ych;
9) wyjaÅ›nia (zapisuje równania reakcji), w jaki sposób z glicerydów otrzymuje siÄ™ kwasy tÅ‚uszczowe
lub mydła;
10) zapisuje ciÄ…gi przemian (i odpowiednie równania reakcji) wiążące ze sobÄ… wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci poznanych wÄ™glowodorów i ich pochodnych.
14. Związki organiczne zawierające azot. Uczeń:
1) rysuje wzory elektronowe czÄ…steczek amoniaku i etyloaminy;
2) wskazuje na różnice i podobieÅ„stwa w budowie etyloaminy i fenyloaminy (aniliny);
3) wyjaÅ›nia przyczynÄ™ zasadowych wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci amoniaku i amin; zapisuje odpowiednie równania reakcji;
4) zapisuje równania reakcji otrzymywania amin alifatycznych (np. w procesie alkilowania amoniaku) i amin aromatycznych (np. otrzymywanie aniliny w wyniku reakcji redukcji nitrobenzenu);
5) zapisuje równania reakcji etyloaminy z wodÄ… i z kwasem solnym;
6) zapisuje równania reakcji fenyloaminy (aniliny) z kwasem solnym i wodÄ… bromowÄ…;
7) zapisuje równania reakcji acetamidu z wodÄ… w Å›rodowisku kwasu siarkowego(VI) i z roztworem NaOH;
8) wykazuje, piszÄ…c odpowiednie równanie reakcji, że produktem kondensacji mocznika jest zwiÄ…zek zawierajÄ…cy w czÄ…steczce wiÄ…zanie peptydowe;
9) analizuje budowÄ™ czÄ…steczki mocznika (m.in. brak fragmentu wÄ™glowodorowego) i wynikajÄ…ce z niej wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci, wskazuje na jego zastosowania (nawóz sztuczny, produkcja leków, tworzyw sztucznych);
10) zapisuje wzór ogólny α-aminokwasów, w postaci RCH(NH2)COOH;
11) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci kwasowo-zasadowe aminokwasów oraz mechanizm powstawania jonów obojnaczych;
12) projektuje i wykonuje doÅ›wiadczenie, którego wynik potwierdzi amfoteryczny charakter aminokwasów (np. glicyny);
13) zapisuje równanie reakcji kondensacji dwóch czÄ…steczek aminokwasów (o podanych wzorach) i wskazuje wiÄ…zanie peptydowe w otrzymanym produkcie;
14) tworzy wzory dipeptydów i tripeptydów, powstajÄ…cych z podanych aminokwasów, oraz rozpoznaje reszty podstawowych aminokwasów (glicyny, alaniny i fenyloalaniny) w czÄ…steczkach di- i tripeptydów;
15) planuje i wykonuje doÅ›wiadczenie, którego wynik dowiedzie obecnoÅ›ci wiÄ…zania peptydowego w analizowanym zwiÄ…zku (reakcja biuretowa);
16) opisuje przebieg hydrolizy peptydów.
15. Białka. Uczeń:
1) opisuje budowÄ™ biaÅ‚ek (jako polimerów kondensacyjnych aminokwasów);
2) opisuje strukturÄ™ drugorzÄ™dowÄ… biaÅ‚ek (α- i β-) oraz wykazuje znaczenie wiÄ…zaÅ„ wodorowych dla ich stabilizacji; tÅ‚umaczy znaczenie trzeciorzÄ™dowej struktury biaÅ‚ek i wyjaÅ›nia stabilizacjÄ™ tej struktury przez grupy R–, zawarte w resztach aminokwasów (wiÄ…zania jonowe, mostki disiarczkowe, wiÄ…zania wodorowe i oddziaÅ‚ywania van der Waalsa);
3) wyjaśnia przyczynę denaturacji białek, wywołaną oddziaływaniem na nie soli metali ciężkich i wysokiej
temperatury; wymienia czynniki wywoÅ‚ujÄ…ce wysalanie biaÅ‚ek i wyjaÅ›nia ten proces; projektuje i wykonuje doÅ›wiadczenie pozwalajÄ…ce wykazać wpÅ‚yw różnych substancji i ogrzewania na strukturÄ™ czÄ…steczek biaÅ‚ek;
4) planuje i wykonuje doświadczenie pozwalające na identyfikację białek (reakcja biuretowa i ksantoproteinowa).
16. Cukry. Uczeń:
1) dokonuje podziaÅ‚u cukrów na proste i zÅ‚ożone, klasyfikuje cukry proste ze wzglÄ™du na grupÄ™ funkcyjnÄ… i wielkość czÄ…steczki;
2) wskazuje na pochodzenie cukrów prostych, zawartych np. w owocach (fotosynteza);
3) zapisuje wzory Å‚aÅ„cuchowe: rybozy, 2-deoksyrybozy, glukozy i fruktozy i wykazuje, że cukry proste należą do polihydroksyaldehydów lub polihydroksyketonów; rysuje wzory taflowe (Hawortha) glukozy i fruktozy;
4) projektuje i wykonuje doÅ›wiadczenie, którego wynik potwierdzi obecność grupy aldehydowej w czÄ…steczce glukozy;
5) opisuje wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci glukozy i fruktozy; wskazuje na podobieÅ„stwa i różnice; planuje i wykonuje doÅ›wiadczenie pozwalajÄ…ce na odróżnienie tych cukrów;
6) wskazuje wiÄ…zanie O-glikozydowe w czÄ…steczce sacharozy i maltozy;
7) wyjaśnia, dlaczego maltoza posiada właściwości redukujące, a sacharoza nie wykazuje właściwości redukujących;
8) projektuje i przeprowadza doświadczenie pozwalające przekształcić sacharozę w cukry proste;
9) porównuje budowÄ™ czÄ…steczek i wÅ‚aÅ›ciwoÅ›ci skrobi i celulozy;
10) planuje i wykonuje doświadczenie pozwalające stwierdzić obecność skrobi w artykułach spożywczych;
11) zapisuje uproszczone równanie hydrolizy polisacharydów (skrobi i celulozy);
12) zapisuje ciÄ…g przemian pozwalajÄ…cych przeksztaÅ‚cić cukry (np. glukozÄ™ w alkohol etylowy, a nastÄ™pnie w octan etylu); ilustruje je równaniami reakcji.